Co to jest?

Nadciśnienie tętnicze to choroba układu krążenia, która charakteryzuje się przewlekle podwyższonym ciśnieniem tętniczym i prowadzi do przeciążenia serca, a z czasem może spowodować uszkodzenie narządów takich jak nerki, mózg, narząd wzroku i serce.
Ciśnienie krwi to nacisk wywierany przez krew na ściany tętnic i żył. Zależy ono od siły i częstości skurczów serca (które pompuje utlenowaną krew z lewej komory do tętnic krążenia dużego) oraz od oporu ścian naczyń krwionośnych. Z kolei opór ściany naczynia krwionośnego zależy od jej elastyczności, średnicy naczynia i od ilości przepływającej przez nie krwi.
Ciśnienie krwi zmienia się dynamicznie; podnosi się i opada zależnie od poziomu aktywności osoby, pory dnia oraz obciążeń fizycznych i psychicznych. U osób zdrowych ciśnienie krwi pozostaje pod kontrolą autonomicznego układu nerwowego i jest regulowane przez hormony wytwarzane w nadnerczach. Hormony nadnerczowe wpływają na ilość sodu, potasu i płynów wydalanych przez nerki, regulując objętość krwi krążącej. Przyspieszenie lub zwolnienie akcji serca i skurcz lub rozkurcz naczyń krwionośnych modyfikują wysokość ciśnienia. Do przewlekłego wzrostu ciśnienia krwi dochodzi, kiedy jeden lub więcej czynników regulujących ciśnienie nie odpowiada prawidłowo na potrzeby organizmu.

Ocena ciśnienia tętniczego opiera się na pomiarze dwóch wartości:

  • ciśnienie skurczowe oznacza najwyższy nacisk wywierany na ściany naczyń krwionośnych w trakcie skurczu serca      
  • ciśnienie rozkurczowe - nacisk wywierany, gdy serce jest "rozluźnione" pomiędzy skurczami
  •    

Wartości ciśnienia podaje się w milimetrach słupa rtęci (mmHg) jako ciśnienie skurczowe "na" rozkurczowe. Np. ciśnienie 120/80 mmHg (czytane: 120 na 80 milimetrów słupa rtęci) oznacza, że ciśnienie skurczowe wynosi 120, a rozkurczowe 80 mmHg.

W zależności od wysokości ciśnienia wyróżniamy:

Zazwyczaj ciśnienie rozkurczowe zmienia się proporcjonalnie do ciśnienia skurczowego, jednak z wiekiem ciśnienie rozkurczowe stabilizuje się i u osób starszych stosunkowo często podwyższone jest przede wszystkim ciśnienie skurczowe (stan taki nazywamy izolowanym nadciśnieniem skurczowym). Ogólnie w nadciśnieniu tętniczym prawdopodobieństwo uszkodzenia narządów jest tym wyższe, im wyższe ciśnienie utrzymuje się przez dłuższy czas. Normy ciśnienia tętniczego u dzieci są inne niż u dorosłych, a wysokość ciśnienia tętniczego u dziecka porównuje się z tzw. siatkami centylowymi dopasowanymi do wieku, wzrostu i płci dziecka.
W większości przypadków nadciśnienie tętnicze ma charakter idiopatyczny, tzn. jego przyczyna jest nieznana. Taką postać nadciśnienia określa się terminem: nadciśnienie samoistne lub pierwotne. Nadciśnienie pierwotne występuje bardzo często, może rozwijać się u każdego i prawdopodobieństwo jego wystąpienia rośnie z wiekiem; statystycznie częściej występuje u mężczyzn (i w niektórych grupach etnicznych, np. u Afroamerykanów).
Nadciśnienie tętnicze jest najczęstszą chorobą układu krążenia w społeczeństwach rozwiniętych, uważa się, że aż 30% Polaków choruje na nadciśnienie tętnicze. Liczne badania epidemiologiczne wykazały, że podwyższone ciśnienie tętnicze u osób starszych wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych i incydentów naczyniowo-mózgowych, a skuteczne leczenie hipotensyjne istotnie zmniejsza umieralność z przyczyn sercowo-naczyniowych i liczbę udarów.
Choć określenie przyczyny nadciśnienia często jest niemożliwe, znane są czynniki, które zwiększają ryzyko wystąpienia nadciśnienia lub zaostrzają jego przebieg. Należą do nich:

  • nadwaga      
  • siedzący tryb życia      
  • palenie tytoniu      
  • nadmierne spożywanie alkoholu      
  • spożywanie nadmiaru sodu (m.in. w formie soli kuchennej)      
  • stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych      
  • używanie substancji, takich jak sterydy, kokaina, amfetamina i jej pochodne.
  •                      

W niektórych przypadkach nadciśnienie tętnicze jest spowodowane inną chorobą i wówczas określa się je jako nadciśnienie wtórne. Rozpoznanie choroby podstawowej prowadzącej do nadciśnienia jest w tych przypadkach bardzo ważne. Niektóre przyczyny można usunąć, a inne odpowiednio leczyć, co pozwala osiągnąć prawidłowe bądź zbliżone do prawidłowych wartości ciśnienia. Do przyczyn nadciśnienia wtórnego należą:

  • Choroby nerek - zmniejszają wydalanie soli i płynów z organizmu, zwiększając objętość krwi i ciśnienie. Ponieważ nadciśnienie powoduje uszkodzenia nerek, postęp choroby bez leczenia może być znaczny  
  • Choroby serca - mogą powodować zmiany rytmu i siły skurczu serca - nieleczone również mogą powodować postęp choroby      
  • Cukrzyca - może z czasem uszkadzać nerki i naczynia krwionośne      
  • Miażdżyca - stwardnienie tętnic, które upośledza ich elastyczność      
  • Zespół Cushinga - zespół objawów wynikający z podwyższonego poziomu kortyzolu, hormonu produkowanego w nadnerczach      
  • Zespół Conna (hiperaldosteronizm) - zwiększone wytwarzanie aldosteronu, hormonu który bierze udział w regulacji wydalania sodu w nerkach. Powodem może być (najczęściej łagodny) guz nadnerczy      
  • Guz chromochłonny - rzadki i zwykle łagodny guz nadnerczy, który wydziela w nadmiarze adrenalinę lub noradrenalinę, tzw. hormony stresu. Pacjenci mają często epizody ciężkiego nadciśnienia      
  • Choroby tarczycy - zarówno nadczynność, jak i niedoczynność tarczycy mogą powodować wzrost ciśnienia tętniczego      
  • Ciąża - nadciśnienie w ciąży może rozwinąć się w dowolnym momencie, jednak najczęściej występuje w trzecim trymestrze i wtedy może spowodować stan przedrzucawkowy charakteryzujący się wysokim ciśnieniem tętniczym i zatrzymaniem płynów.
        

   

 

Objawy

U większości osób nadciśnienie jest bezobjawowe do czasu, kiedy zaczyna powodować uszkodzenia narządów - dlatego nazywane bywa "cichym zabójcą". U osób bez żadnych dolegliwości zwiększa ono ryzyko wystąpienia chorób serca i zawału, udaru, niewydolności nerek oraz ślepoty. Ponieważ nadciśnienie występuje często i jest bezobjawowe, dlatego pomiar ciśnienia tętniczego wykonuje się podczas każdej wizyty u lekarza.
U niektórych pacjentów chorujących na nadciśnienie tętnicze mogą wystąpić takie objawy jak:

  • niepokój i kołatanie serca,
  • bóle i zawroty głowy,
  • wzmożona potliwość,
  • okresowa bezsenność,
  • obniżenie sprawności psychicznej i fizycznej,
  • bóle za mostkiem,


Badania

Wykonywane badania mają na celu wykrycie wysokiego ciśnienia tętniczego; stwierdzenie, czy jest to stan przewlekły; określenie ewentualnej przyczyny nadciśnienia, która mogłaby być usunięta lub odpowiednio leczona (w przypadku podejrzenia nadciśnienia wtórnego); określenie stanu narządów przed rozpoczęciem i w trakcie leczenia oraz ocenę skuteczności leczenia.


BADANIA LABORATORYJNE

Badania laboratoryjne nie pozwalają zdiagnozować, ale umożliwiają określenie przyczyny nadciśnienia tętniczego. Podstawowe badania laboratoryjne służą do oceny funkcji narządów. Z kolei specjalistyczne badania są zalecane w określonych przypadkach w celu wykrycia chorób, które mogą wywoływać lub zaostrzać nadciśnienie tętnicze.

Podstawowe badania obejmują:

  • Badanie moczu - pomocne w ocenie funkcji nerek
  • Hematokryt - jest częścią badania morfologii krwi, pozwala ocenić stosunek płynu (osocza) do krwinek w pełnej krwi
  • Mocznik i/lub kreatynina - służą do wykrycia i monitorowania uszkodzenia (niewydolności) nerek oraz do oceny wpływu leków na nerki
  • Potas - może być częścią tzw. panelu elektrolitów, który zawiera również m.in. sód i chlorki; służy do oceny równowagi elektrolitowej organizmu. Niektóre leki stosowane w leczeniu nadciśnienia mogą zakłócać tę równowagę zwiększając utratę sodu i potasu
  • Glikemia na czczo - aby sprawdzić, czy stężenie glukozy we krwi jest prawidłowe
  • Wapń - aby sprawdzić czy poziom wapnia całkowitego lub zjonizowanego we krwi jest prawidłowy. Nadczynność przytarczyc, która powoduje wzrost poziomu wapnia, jest związana z nadciśnieniem
  • TSH (hormon tyreotropowy) i T4 (tyroksyna) - służą do rozpoznania i oceny przebiegu chorób tarczycy
  • Profil lipidowy - w celu oceny poziomu cholesterolu całkowitego, cholesterolu HDL, cholesterolu LDL i triglicerydów.


Badania specjalistyczne zleca się w uzasadnionych przypadkach, w związku z danymi z wywiadu i badania pacjenta lub na podstawie wyników podstawowych badań laboratoryjnych. Służą do wykrycia, rozpoznania i oceny przebiegu chorób powodujących nadciśnienie wtórne. Do badań specjalistycznych należą:

  • Aldosteron i renina - w celu wykrycia zwiększonego wytwarzania aldosteronu przez nadnercza (co może być spowodowane guzem)
  • Kortyzol - w celu wykrycia zwiększonego wytwarzania kortyzolu; przyczyną może być zespół Cushinga
  • Katecholaminy i ich pochodne (metoksykatecholaminy) w dobowej zbiórce moczu - w celu wykrycia zwiększonego poziomu adrenaliny, noradrenaliny i ich pochodnych. Badania te służą do rozpoznania guza chromochłonnego nadnerczy, który może powodować epizody (napady) ciężkiego nadciśnienia.


INNE BADANIA

Pomiar ciśnienia krwi

Pomiar ciśnienia tętniczego jest podstawowym badaniem wykonywanym w celu rozpoznawania i oceny nadciśnienia. Obecnie ciśnienie można mierzyć za pomocą różnych urządzeń elektronicznych, ale najbardziej wiarygodną pozostaje tradycyjna metoda z wykorzystaniem stetoskopu i ciśnieniomierza (tzw. sfigmomanometru, prostego urządzenia składającego się z mankietu, gruszki do pompowania mankietu oraz manometru służącego do odczytu wysokości ciśnienia w milimetrach słupa rtęci - mmHg). Mankiet zakłada się na ramię pacjenta i pompuje się ściskając kilkakrotnie połączoną z nim gruszkę. Nacisk mankietu na ramię pacjenta powoduje zaciśnięcie tętnic i czasowe wstrzymanie przepływu krwi. Membranę stetoskopu umieszcza się nad tętnicą w okolicy dołu łokciowego. Osoba, która mierzy ciśnienie, stara się usłyszeć uderzenia tętna pacjenta w czasie powolnego wypuszczania powietrza z mankietu. Ciśnienie odczytane w chwili, kiedy słychać pierwsze uderzenie powracającego tętna, nazywamy ciśnieniem skurczowym. Ciśnienie odczytane w chwili, kiedy odgłosy tętna ustają, nazywamy ciśnieniem rozkurczowym. Ciśnienie podajemy jako skurczowe na rozkurczowe, np. zapis 120/80 oznacza ciśnienie skurczowe równe 120 i rozkurczowe 80 mmHg.
Zwykle mierzy się ciśnienie u osoby pozostającej w pozycji siedzącej, po kilku minutach odpoczynku; czasem wskazany jest pomiar ciśnienia np. u pacjenta stojącego lub leżącego. Jeśli pacjent ma podwyższone ciśnienie, można powtórzyć pomiar na drugiej ręce, aby potwierdzić wynik. Ponieważ ciśnienie jest zmienne, nie można rozpoznać nadciśnienia na podstawie pojedynczego pomiaru, lecz konieczne są wielokrotne pomiary wykonane w różnym czasie. W rozpoznaniu nadciśnienia tętniczego istotny jest nie pojedynczy wysoki wynik, lecz przewlekle podwyższone ciśnienie.
Lekarz może zalecić także monitorowanie ciśnienia w ciągu całego dnia (doby) za pomocą urządzenia, które automatycznie mierzy ciśnienie w regularnych odstępach czasu i zapisuje wyniki pomiarów. Metoda ta pozwala ocenić zmiany ciśnienia w ciągu doby i pomaga wychwycić tych pacjentów, u których wysokie wartości ciśnienia w czasie wizyt u lekarza są spowodowane napięciem psychicznym. Takie zjawisko, zwane nadciśnieniem białego fartucha, może dotyczyć aż 10-20% pacjentów z podejrzeniem nadciśnienia tętniczego. Obecnie dostępne są łatwe w obsłudze elektroniczne urządzenia do samodzielnego pomiaru ciśnienia. Można ich używać, ale warto co jakiś czas upewnić się co do ich dokładności, porównując wyniki pomiarów z manometrem używanym w gabinecie lekarskim.
Opisane sposoby pomiaru ciśnienia uznaje się za metody pośrednie. Bezpośredni pomiar ciśnienia tętniczego jest konieczny w stosunkowo rzadkich sytuacjach. Pomiaru bezpośredniego dokonuje się przez umieszczenie w tętnicy cewnika, co pozwala zmierzyć ciśnienie wewnątrz tętnicy.
W celu oceny funkcji narządów u osoby z nadciśnieniem tętniczym lekarz może wykonać lub zlecić niektóre z poniższych badań:

  • Badanie lekarskie (fizykalne) - wykonywane jest u każdego pacjenta. Badanie może być pomocne w ocenie funkcji nerek, pozwala wykryć tkliwość w jamie brzusznej, szmery powstające przy przepływie krwi przez zwężone tętnice, powiększenie lub oznaki nieprawidłowej funkcji tarczycy oraz inne patologiczne objawy, jeśli są obecne
  • EKG (elektrokardiogram) - służy do oceny rytmu i pracy serca
  • Badanie dna oka - służy do oceny naczyń siatkówki i wykrycia ewentualnych zmian (tzw. retinopatii)
  • Badania obrazowe, np. zdjęcia rentgenowskie lub USG jamy brzusznej (ze zwróceniem uwagi na nerki) lub prześwietlenie klatki piersiowej.

Leczenie

Zmiana stylu życia może zmniejszyć ryzyko rozwoju nadciśnienia. W przypadku wielu pacjentów z łagodnym nadciśnieniem, osiągnięcie prawidłowej masy ciała, regularny wysiłek fizyczny, ograniczenie spożycia alkoholu i soli oraz zaprzestanie palenia tytoniu może prowadzić do normalizacji ciśnienia i może być wystarczającym leczeniem. Niestety ryzyko związane z płcią, pochodzeniem etnicznym i wiekiem nie zmniejsza się pod wpływem zmiany stylu życia. Dlatego u wielu pacjentów do utrzymania odpowiedniego ciśnienia tętniczego konieczne jest (oprócz zmiany stylu życia) leczenie farmakologiczne.
Istnieje kilka grup leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia. Leki należące do różnych grup wpływają na różne mechanizmy regulacji ciśnienia. Często do skutecznego obniżenia ciśnienia konieczne jest stosowanie kilku różnych leków (z różnych grup). Lekarz dobiera odpowiednie leki i ich dawki w zależności od potrzeb pacjenta. Podstawowe grupy leków stosowane w nadciśnieniu to:

  • Diuretyki (leki moczopędne) - często używane leki; zwiększają wydalanie sodu i płynów w nerkach. Zmniejszają objętość krwi, w ten sposób obniżając ciśnienie
  • Blokery receptorów adrenergicznych (beta-blokery, alfa-blokery i alfa-beta-blokery) - zmniejszają nadmierną odpowiedź układu nerwowego związaną ze stresem
  • Inhibitory konwertazy angiotensyny (inhibitory ACE) oraz antagoniści receptora angiotensyny II (ARB) - zapobiegają skurczowi tętniczek (małych tętnic), blokując powstawanie lub działanie angiotensyny II, która jest hormonem wpływającym na obkurczenie naczyń krwionośnych i podniesienie ciśnienia
  • Antagoniści kanału wapniowego - rozszerzają tętniczki przez zmniejszenie ilości wapnia w komórkach mięśni gładkich naczyń krwionośnych i serca
  • Wazodilatatory - rozkurczają tętnice, działając bezpośrednio na komórki mięśniowe w ich ścianach.


Nadciśnienie wtórne można wyleczyć lub skutecznie kontrolować, jeśli uda się usunąć jego przyczynę (np. przez chirurgiczne usunięcie guza nadnerczy) lub jeśli odpowiednio leczy się chorobę podstawową (np. cukrzycę lub choroby tarczycy). W przypadku niektórych chorób prowadzących do nadciśnienia (np. niektórych chorób nerek) nie ma skutecznego leczenia, można jedynie spowolnić postęp choroby i chronić pacjenta przed powikłaniami. Wtedy nadciśnienie leczy się za pomocą kombinacji leków i pacjent pozostaje pod ścisłą opieką lekarską, aby można było jak najszybciej wykryć i leczyć ewentualne zaostrzenia.
Przypadki pilne (np. bezobjawowy wzrost ciśnienia powyżej 180/110 mmHg) oraz naglące (np. nadciśnienie złośliwe - ciężka postać nadciśnienia, w którym ciśnienie może być wyższe niż 210/120 mmHg) wymagają natychmiastowego leczenia i często hospitalizacji w celu podania leków dożylnych i monitorowania ciśnienia.
W przypadku stanu przedrzucawkowego u kobiety ciężarnej wskazany jest odpoczynek, częsta kontrola ciśnienia i regularna ocena stanu zdrowia przez lekarza. Jedynym skutecznym sposobem "wyleczenia" stanu przedrzucawkowego jest zakończenie ciąży (czyli poród). Decyzja o terminie porodu musi być wyważona. Zbyt wczesny poród nie pozwala na pełny rozwój płodu. Jednak zbyt długo odwlekana decyzja o zakończeniu ciąży zwiększa ryzyko napadu rzucawki i uszkodzenia narządów u matki, co może grozić śmiercią zarówno matce, jak i dziecku.

Pytania i odpowiedzi