Co to jest?
Kość jest żywą tkanką, nieustannie poddawaną procesom resorpcji i odbudowy. Kiedy równowaga pomiędzy tymi dwoma zjawiskami zostaje zaburzona - na przykład z powodu zmian hormonalnych czy dietetycznych - kość może utracić niektóre składniki mineralne, zapewniające jej prawidłową gęstość i wytrzymałość. Schorzenie, w którym występuje zmniejszona gęstość kości nazywamy osteopenią. W przypadku istotnej utraty gęstości dochodzi do znacznego osłabienia kości i podatności na złamania. Stan ten nazywamy osteoporozą.
Osteoporoza powoduje zwiększenie ryzyka złamań, zwłaszcza kości biodrowych, kręgosłupa i nadgarstków. Choroba ta może dotknąć każdego, jednak ryzyko jej rozwoju wzrasta z wiekiem. Częściej zapadają na nią kobiety, zazwyczaj rasy kaukaskiej i azjatyckiej. Według amerykańskiej Fundacji ds. Walki z Osteoporozą (National Osteoporosis Foundation, NOF), w Stanach Zjednoczonych na osteoporozę cierpi 10 milionów ludzi, a niska gęstość kości u kolejnych 34 milionów powoduje, że znajdują się oni w grupie podwyższonego ryzyka. 80% chorych stanowią kobiety.
Większość osób z grupy podwyższonego ryzyka rozwoju osteoporozy, nie zdaje sobie sprawy z tego zagrożenia. Osteoporoza nazywana jest "niemą chorobą", ponieważ do momentu złamania kości, zwykle nie daje żadnych objawów. Złamanie - najczęściej kości biodrowej, kręgosłupa lub też nadgarstków - może nastąpić w wyniku nawet bardzo słabego nacisku na kość i spowodować silne dolegliwości bólowe oraz przewlekłą lub nawet trwałą niesprawność. Złamanie powodujące znaczną utratę zdrowia pacjenta, może nawet przyczynić się do jego śmierci.
Kości zbudowane są głownie z kolagenu typu I i fosforanu wapnia. Białko tworzy gąbczastą sieć, która jest "mineralizowana" przez dodatek związków wapnia, aby zapewnić kości zarówno twardość jak i elastyczność. Kość to żywa tkanka, która ulega powolnej, lecz ciągłej wymianie. Podczas procesu zwanego resorpcją, komórki zwane osteoklastami rozpuszczają kość na mikroelementy za pomocą enzymów, resorbując kolagenową strukturę. Następnie powstaje nowa kość, tworzona przez komórki nazywane osteoblastami, które wydzielają osteokalcynę i prekursory kolagenu, tworząc nowy białkowy szkielet, który jest potem mineralizowany. Proces ten nazywany jest obrotem kostnym lub przebudową (remodelingiem) kości. Zachodzi on stale, w całym organizmie i skutkuje wymianą około 8-10% kości rocznie.
U dzieci proces tworzenia kości postępuje szybciej niż proces resorpcji a masa kostna zwiększa się, osiągając najwyższe wartości u osób w wieku około 30 lat. Następnie proces kościotworzenia ulega spowolnieniu, zachodzi wolniej niż proces resorpcji, w wyniku czego masa kostna człowieka zmniejsza się z wiekiem. Ryzyko rozwoju osteoporozy mogą zwiększyć czynniki takie jak przyjmowanie zbyt małych ilości wapnia i witaminy D w dzieciństwie, przyjmowanie leków zawierających hormony sterydowe (np. leki stosowane w leczeniu astmy), anoreksja, brak regularnych ćwiczeń fizycznych, palenie papierosów, czy nadużywanie alkoholu. Wpływ na stan kości mogą mieć również pewne choroby, jak schorzenia gruczołu tarczowego, zespół Cushinga, reumatoidalne zapalenie stawów, choroby nerek, nadczynność przytarczyc oraz niedobór witaminy D. W grupie ryzyka znajdują się również osoby z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku osteoporozy.
U kobiet w okresie menopauzy może wystąpić zwiększona utrata masy kostnej, związana ze spadkiem stężenia estrogenów. Im wcześniej zaczyna się okres przekwitania, tym utrata masy kostnej może być większa. Według NOF może ona osiągnąć nawet do 20% w ciągu pierwszych 5-8 lat po menopauzie. Mężczyźni z obniżonym stężeniem testosteronu są również narażeni na większe ryzyko utraty masy kostnej
Wyróżnia się dwa typy osteoporozy:
Osteoporoza pierwotna - inaczej osteoporoza z wysokim obrotem kostnym lub osteoporoza zależna od wieku. Występuje u niektórych kobiet w wieku 50-75 lat w wyniku nagłego spadku stężenia estrogenów w okresie menopauzy. Powoduje szybką utratę wapnia z kości, przez co kobiety stają się podatne na złamania biodra, nadgarstków, przedramion i kompresyjne złamania kręgosłupa. Ten typ osteoporozy może również wystąpić u mężczyzn i kobiet powyżej 75 roku życia, na przykład w wyniku zmniejszonego wchłaniania wapnia czy niedoboru witaminy D. Zmiana stylu życia, suplementacja wapnia i witaminy D, lub stosowanie innych leków zmniejszających utratę masy kostnej może spowolnić przebieg choroby.
Osteoporoza wtórna - lub osteoporoza z niskim obrotem kostnym. Ten typ osteoporozy występuje w przypadku, gdy proces resorpcji postępuje szybciej niż proces kościotworzenia. Występuje u mężczyzn i u kobiet, często na skutek chorób takich jak reumatoidalne zapalenie stawów, nadczynność przytarczyc, zespół Cushinga, przewlekła choroba nerek, szpiczak mnogi. Może być również spowodowana przez leki, takie jak środki przeciwpadaczkowe, glikokortykosteroidy czy lit. We wtórnym typie osteoporozy, leczenie choroby pierwotnej może spowolnić utratę gęstości kości.
Objawy
Badania
Celem badań jest ustalenie czy pacjent cierpi na osteoporozę, ma niską masę kostną i zwiększone ryzyko rozwoju osteoporozy, czy jest w okresie menopauzy i/lub cierpi na niedobory hormonalne oraz/lub na chorobę mogącą powodować lub zaostrzać utratę masy kostnej. Badania zleca się również w celu oceny przesiewowej w kierunku utraty masy kostnej, oceny stanu kości w przypadku niewyjaśnionego złamania oraz monitorowania skuteczności leczenia. Diagnostyczne badanie obrazowe nie jest badaniem laboratoryjnym, ocenia gęstość mineralną kości. Wykonuje się je w celu oceny przesiewowej i rozpoznania osteoporozy.
BADANIA LABORATORYJNE
Do badań krwi zalicza się:
- stężenie wapnia we krwi - w przypadku osteoporozy wynik zazwyczaj jest prawidłowy, lecz zazwyczaj innych chorobach kości stężenie wapnia może wzrosnąć
- stężenie witaminy D - niedobór może prowadzić do obniżonego wchłaniania wapnia
- ocena czynności tarczycy - oznaczenie stężenia T4 i TSH jako badanie przesiewowe w kierunku chorób tarczycy
- stężenie parathormonu - badanie w kierunku nadczynności przytarczyc
- stężenie FSH - w celu stwierdzenia menopauzy
- stężenie testosteronu - w celu oceny niedoboru tego hormonu u mężczyzn
- elektroforeza białek - w celu wykrycia nieprawidłowych białek produkowanych przez pewien rodzaj nowotworu (zwany szpiczakiem mnogim), w którym dochodzi do destrukcji kości
- ALP (aktywność fosfatazy zasadowej) - podwyższona aktywność może wskazywać na chorobę kości
Markery kostne, oznaczenia we krwi i moczu, które można zlecić jako wspomaganie oceny i monitorowania szybkości procesów resorpcji i tworzenia kości, to między innymi:
Badania resorpcji kości
- telopeptyd C (C-końcowy telopeptyd kolagenu typu 1 (CTx)) - fragment białka macierzy
- telopeptyd N (N- końcowy telopeptyd kolagenu typu 1 (NTx)) - inny fragment białka macierzy
- deoksypirydynolina (DPD) - produkt degradacji kolagenu o pierścieniowatej budowie
- pirydynowe fragmenty sieciujące kolagen - grupa produktów degradacji kolagenu, do której należy DPD.
Badania procesu tworzenia kości
- frakcja kostna fosfatazy zasadowej (ALP) - jeden z izoenzymów (rodzajów) ALP; związana z osteoblastami, uważa się, że odgrywa rolę w procesie mineralizacji kości
- osteokalcyna - białko produkowane przez osteoblasty; składowa niekolagenowej części nowotworzonej kości; pewna ilość jest również obecna w surowicy krwi
BADANIA POZALABORATORYJNE
Densytometria, czyli oznaczenie gęstości mineralnej kości (BMD) jest podstawowym badaniem stosowanym w celu rozpoznania osteoporozy i niskiej masy kostnej. Jedną z najdokładniejszych i najczęściej stosowanych metod oceny BMD jest Dexa-Scan (dwuwiązkowa absorpcjometria rentgenowska lub DXA). Przy zastosowaniu niskoenergetycznego promieniowania rentgenowskiego dokonuje się oceny gęstości kości bioder i/lub kręgosłupa. BMD jest często wyrażana w odniesieniu do szczytowej masy kostnej u młodych dorosłych. Wartość BMD mniejsza od 1 odchylenia standardowego poniżej wartości średnich dla młodego dorosłego jest uważana za prawidłową. Osteopenię rozpoznaje się gdy BMD jest pomiędzy -1 a -2,5 odchylenia standardowego poniżej wartości średniej dla młodego dorosłego a osteoporozę w przypadku gdy wartości te są niższe niż -2,5.
Przenośne urządzenia do przesiewowej oceny BMD używane w niektórych aptekach, czy na targach zdrowia, oznaczają gęstość gęstości kości pięt lub palców u rąk. Nie są one tak dokładne jak DXA, ale mogą służyć jako badania wstępne. Jeżeli wynik z urządzenia przenośnego wskazuje na spadek masy kostnej, dla potwierdzenia należy wówczas wykonać densytometrię przy użyciu aparatu DXA.
Do innych obrazowych badań diagnostycznych, które można wykonać w celu oznaczenia BMD i rozpoznania osteoporozy, zalicza się tomografię komputerową (TK), zdjęcia radiologiczne i badania ultrasonograficzne.
Kolejnym badaniem obrazowym wykorzystywanym do oceny stanu kości jest scyntygrafia kości. Badania tego nie należy mylić z densytometrią, która jest nieinwazyjnym sposobem rozpoznania niskiej gęstości kości, wskazującej na osteoporozę. Scyntygrafia to metoda diagnostyczna medycyny nuklearnej stosowana w celu wykluczenia innych poważnych chorób kości. Badanie rozpoczyna się od podania do żyły łokciowej radioaktywnego znacznika. Następnie znacznik ten jest rozprowadzany w krwioobiegu i wychwytywany przez kości. Poziom radioaktywności wykryty w kości może wskazywać na różne choroby kości, takie jak przerzuty nowotworowe czy stany zapalne, pomaga zdiagnozować przyczyny niewyjaśnionych dolegliwości bólowych, lub chorobę Pageta. Ten rodzaj badania pozwala na dużo wcześniejsze wykrycie problemów niż standardowe zdjęcie radiologiczne, dlatego też można je wykonywać u pacjentów z częstymi złamaniami kości.