W Polsce zaopatrywaniem podmiotów leczniczych w krew i jej składniki (kwalifikacją dawców, prowadzeniem rejestru dawców, pobieraniem, przetwarzaniem, przechowywaniem oraz wydawaniem krwi i jej składników) zajmuje się Publiczna Służba Krwi (PSK), której działalność kooordynowana jest przez Ministra Zdrowia. Do jednostek organizacyjnych PSK należą Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa wraz z podległymi im Oddziałami Terenowymi. Nadzór merytoryczny nad tymi placówkami sprawują Instytut Hematologii i Transfuzjologii (IHiT), Ministerstwo Zdrowia i Narodowe Centrum Krwi (NCK).

W niniejszym artykule omówione zostaną cztery kluczowe aspekty działania Publicznej Służby Krwi:

1. Kwalifikacja dawców oraz pobieranie krwi i jej składników
2. Bezpieczeństwo krwi i preparatów krwiopochodnych
3. Zapewnienie prawidłowego wykorzystania preparatów krwiopochodnych oraz
4. Zapewnienie bezpieczeństwa dawców i biorców krwi.

Przetoczenie krwi czyli wprowadzenie krwi lub jej składników pochodzących od jednej osoby do krwiobiegu innego pacjenta, pozwala ratować życie ofiarom wstrząsów, pacjentom poddawanym rozległym zabiegom chirurgicznym oraz osobom, które utraciły dużo krwi. Krew przetacza się również w przypadkach zaawansowanej niedokrwistości powstałej w wyniku chemioterapii, nowotworu, niedokrwistości sierpowatokrwinkowej i talasemii.

Placówki Publicznej Służby Krwi w Polsce kładą ogromny nacisk zarówno na bezpieczeństwo dawców i biorców krwi jak i prawidłowe przechowywanie krajowych zasobów krwi. W szczególności monitorują ewentualne problemy z podażą, takie jak zmniejszona liczba krwiodawców i ryzyko zarażenia chorobami przenoszonymi przez krew.

Kto może zostać krwiodawcą?

Krwiodawstwo w Polsce ma charakter honorowy. Opiera się na dobrowolnym i bezpłatnym oddawaniu krwi przez ochotników. Aby przetaczanie krwi było bezpieczne dla biorców, dawcy muszą spełniać określone kryteria.

Wymagania stawiane dawcom:

• wiek 18 - 65 lat (w niektórych sytuacjach dopuszcza się oddawanie krwi przez osoby młodsze, za zgodą rodziców lub osoby starsze, jeśli pozwala na to ich stan zdrowia)
• dobry stan zdrowia
• waga powyżej 50 kg (w niektórych centrach krwiodawstwa dopuszcza się osoby o niższej masie ciała, pod warunkiem dostosowania objętości pobieranej krwi i zawartości antykoagulantu w worku, do którego pobierana jest krew)
• pozytywny wynik badania fizykalnego, odpowiednie wyniki morfologii krwi oraz pomyślny wywiad lekarski przeprowadzany przed oddaniem krwi.

W skład badania fizykalnego wchodzi pomiar ciśnienia krwi, pulsu i temperatury oraz badanie osłuchowe i ocena węzłów chłonnych. Badanie morfologii krwi ma na celu ustalenie, czy dawca ma odpowiednią liczbę erytrocytów, leukocytów i płytek krwi.

Częścią wywiadu lekarskiego jest analiza kwestionariusza, który wypełnia kandydat na dawcę. Aby chronić zdrowie zarówno dawcy jak i biorcy, w kwestionariuszu znajdują się pytania dotyczące ewentualnej ekspozycji na choroby przenoszone przez krew, takie jak zakażenie wirusem HIV, zapalenie wątroby typu B i C, HTLV I i II oraz zarażenie pasożytami wywołującymi malarię, babeszjozę i chorobę Chagasa. W kwestionariuszu są również pytania o aktualny stan zdrowia dawcy, przebyte w przeszłości choroby, zabiegi chirurgiczne, stomatologiczne lub niektóre kosmetyczne i aktualnie przyjmowane leki. Analiza kwestionariusza ma na celu ustalenie, czy nie występują przyczyny do czasowej lub stałej dyskwalifikacji dawcy.

Krwiodawcami nie mogą być następujące osoby:

• Osoby, które kiedykolwiek przyjmowały narkotyki drogą dożylną
• Mężczyźni i kobiety utrzymujący kontakty seksualne z wieloma partnerami lub oferujący usługi seksualne w zamian za pieniądze
• Osoby z dodatnim wynikiem testu na obecność wirusa HIV
• Pacjenci z hemofilią
• Osoby, które chorowały na zapalenie wątroby typu B lub C lub przeszły żółtaczkę o niejasnej przyczynie
• Osoby, które przeszły babeszjozę lub chorobę Chagasa
• Pacjenci z chorobą Crueutzfeldta-Jakoba (CJD), lub z historią tej choroby w najbliższej rodzinie
• Ze względu na CJD, osoby, które spędziły w Wielkiej Brytanii łącznie co najmniej trzy miesiące w latach 1980 – 1996; osoby, które po roku 1980 spędziły w Europie łącznie co najmniej 5 lat oraz pacjenci, którym po roku 1980 przetaczano krew w Wielkiej Brytanii

Ograniczenia mogą również występować w przypadku przyjmowania leków. Wtedy dawca nie może oddawać krwi przez określony czas. Dotyczy to m.in. osób przyjmujących aspirynę, Tegison (etretinate), ludzki hormon wzrostu lub insulinę wołową z UK, osoby przyjmujące Proscar (finasteryd), Propecia (finasteryd), Roaccutan (izotretynoina), antybiotyki lub inne leki przeciwzakaźne. Nie można również oddawać krwi przez określony czas po szczepieniu.

Szczegółową listę przyczyn dyskwalifikacji można znaleźć na stronie internetowej Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie.

Dawca jest osobiście odpowiedzialny za współdziałanie na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa zasobów krwi. Przed oddaniem krwi należy zgłosić wszelkie obawy oraz poinformować o wszystkich przebytych chorobach, czy zachowaniach, które mogły przyczynić się zwiększenia ryzyka zakażenia wirusami przenoszonymi przez krew.

Gdzie można oddawać krew?

Krew można oddać w Regionalnych Centrach Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa oraz ich Oddziałach Terenowych lub mobilnych punktach pobierania krwi.

Jak często można oddawać krew?

Zazwyczaj jednorazowo oddaje się jedną jednostkę (około 450 ml). Krew pobierana jest z żyły łokciowej przy pomocy sterylnej igły, do specjalnego worka zawierającego antykoagulant. Organizm uzupełnia płyn utracony podczas oddawania krwi w ciągu 24 godzin, lecz uzupełnienie liczby krwinek czerwonych może trwać do dwóch miesięcy, dlatego też pełnej krwi nie można oddawać częściej, niż co 8 tygodni. Metodą automatycznej aferezy można pobierać wybrane składniki krwi: erytrocyty (co 6 miesięcy), osocze (nie częściej niż co 2 tygodnie), płytki krwi lub leukocyty (nie częściej niż co cztery tygodnie).

Składniki krwi

Krew składa się z kilku składników, które można wyodrębnić w laboratorium i przetoczyć kilku różnym pacjentom. Podaje się tylko składnik potrzebny, rzadko kiedy zachodzi potrzeba przetoczenia pełnej krwi. Składniki krwi to:

• Krwinki czerwone – główny komórkowy składnik krwi, rozprowadzają tlen do tkanek organizmu; stosowane w leczeniu niedokrwistości wynikającej na przykład z niewydolności nerek, krwotoków z przewodu pokarmowego lub utraty krwi w wyniku urazu lub zabiegu chirurgicznego.
  
• Płytki krwi – składnik niezbędny do prawidłowego krzepnięcia krwi; wykorzystywany w leczeniu białaczek lub innych nowotworów oraz chorób z niedoborem płytek krwi (np. trombocytopenii) lub zaburzeń czynnościowych płytek krwi w celu zapobiegania krwotokom.
  
• Osocze – płyn o barwie słomkowej, w którym zawieszone są krwinki białe, czerwone i płytki krwi; pomaga utrzymać ciśnienie krwi oraz równowagę elektrolitową i kwasowo-zasadową organizmu i transportować metabolity; stosowane u chorych z krwawieniami w przypadku braku koncentratu czynników krzepnięcia.
  
• Krioprecypitat z czynnikami antyhemofilowymi (AHF) – element osocza zawierający czynniki krzepnięcia pomagające hamować krwotoki u chorych z hemofilią i chorobą von Willebranda; w USA wykorzystywane zazwyczaj tylko w przypadku braku dostępności koncentratów zawierających czynnik VIII i czynnik von Willebranda, lub czasami podczas zabiegu chirurgicznego jako preparat hemostatyczny (klej fibrynowy)
  
• Krwinki białe – komórki krwi uczestniczące w zwalczaniu zakażeń i biorące udział w procesach immunologicznych, w tym reakcjach alergicznych; granulocyty - jeden z rodzajów krwinek białych – mogą być przetaczane w celu zwalczania zakażeń opornych na antybiotykoterapię, lecz skuteczność tego leczenia jest dyskusyjna.  

Krew od dawcy pobiera się do jednorazowego worka, który zawiera środek zapobiegający jej krzepnięciu. Następnie worek z krwią poddaje się wirowaniu. Krwinki czerwone opadają na dno, a osocze przemieszcza się w górę. Osocze przenoszone jest do innego sterylnego worka. Po dodatkowym wirowaniu osocza można uzyskać frakcję bogatą w płytki krwi. Pozostałą część osocza można zamrozić lub przetworzyć w celu otrzymania krioprecypitatu z czynnikami antyhemofilowymi lub przesłać do fabryki przetwarzania osocza, gdzie izolowane są z niego albumina, immunoglobuliny i czynniki krzepnięcia. Osocze bogatopłytkowe pochodzące od kilku dawców można połączyć w jeden preparat, czyli koncentrat krwinek płytkowych. Dalsze informacje znajdują się w rozdziale Krew i jej składniki.  

Czym jest autologiczne oddawanie krwi?

Jedną z form leczenia krwią jest przetoczenie autologiczne, czyli przetoczenie pacjentowi własnej, pobranej wcześniej, krwi. Pacjent może zdecydować się na taką formę przed zabiegiem operacyjnym, w którym zachodzi prawdopodobieństwo dużego ubytku krwi. Procedura ta jest wprawdzie obciążona ryzykiem, lecz jest ono mniejsze, ze względu na to, że pacjentowi przetaczana jest jego własna krew. Nie ma więc ryzyka zakażenia wirusami lub wytworzenia przeciwciał przeciw antygenom krwinek innej osoby. Na taką formę leczenia krwią zgadzają niekiedy się osoby wykluczające przetoczenie krwi z przyczyn religijnych. Jest szczególnie korzystna w przypadku pacjentów z rzadko występującą grupą krwi, dla których trudno znaleźć odpowiedniego dawcę.

Krew w celu przetoczenia autologicznego można oddać nie później niż na 72 godziny przed zabiegiem chirurgicznym. W celu zwiększenia liczby krwinek czerwonych lekarz może przepisać suplementy żelaza lub erytropoetynę. Niewykorzystana krew jest niszczona.

Według AABB oraz amerykańskich badań nad pobieraniem i utylizacją krwi, w roku 2006 autotransfuzje stanowiły 2,1% wszystkich przetoczeń w USA. Niektórzy lekarze są sceptycznie nastawieni do tej metody, z uwagi na obawy dotyczące niskiego poziomu hematokrytu po zabiegach chirurgicznych u pacjentów po autotransfuzji. Decyzję powinien podjąć pacjent wspólnie z lekarzem, ponieważ preferowane mogą być inne opcje, takie jak śródoperacyjne odzyskiwanie krwi, kiedy zbiera się krew utraconą podczas operacji i po oczyszczeniu ponownie przetacza się ją pacjentowi.

Badanie krwi od dawców

W laboratoriach przy bankach krwi każda jednostka pobranej krwi poddawana jest badaniom serologicznym, takim jak określanie grupy ABO oraz czynnika Rh oraz wykrywanie przeciwciał nieregularnych przeciwko antygenom krwinek czerwonych, mogących spowodować odczyn poprzetoczeniowy u biorcy (powstają zwykle w wyniku wcześniejszych przetoczeń lub ciąży). Sprawdza się również czy nie doszło do kontaminacji bakteryjnej preparatów krwi. Bardzo ważnym elementem zapewnienia bezpieczeństwa biorcy jest wykrywanie u każdego dawcy markerów chorób zakaźnych:

• HbsAg, HBV-DNA (wykrywanie zapalenia wątroby typu B)
• Przeciwciał anty-HCV, HCV-RNA (wykrywanie zapalenia wątroby typu C)
• Przeciwciał anty-HIV typ 1 i 2 (wykrywanie zakażenia wirusem HIV)
• Przeciwciał reagujących z krętkami bladymi (wykrywanie kiły)

Jeżeli wynik któregokolwiek z powyższych badań jest dodatni wykonuje się dodatkowo testy potwierdzenia w celu wykluczenia wyniku fałszywie dodatniego. Jeżeli wyniki badania potwierdzającego są ujemne, uważa się, że wynik badania przesiewowego był fałszywie dodatni. W zależności od placówki i stosowanych wytycznych, jednostkę można przeznaczyć do wykorzystania lub zostaje ona zutylizowana bez względu na wynik badania potwierdzającego.

Po zakończeniu badań, jednostki krwi wolne od wirusów są gotowe do przetoczenia. Jednostki zakażone zostają zniszczone, a informacja zostaje przekazana dawcy wraz z zakazem dalszego oddawania krwi.

Należy pamiętać, że istnieją choroby zakaźne, nieobjęte obecnie badaniami, takie jak malaria. Z powodu ryzyka związanego z niewykryciem zakażenia w oddanej krwi, bardzo ważne jest, aby przed oddaniem krwi dawca dokładnie informował o przebytych chorobach lub kontakcie z osobami chorymi oraz pobycie w krajach tropikalnych.

Bezpieczne przechowywanie krwi

Bardzo ważne jest prawidłowe przechowywanie krwi pełnej oraz składników krwi.

• Krwinki czerwone należy przechowywać w niskich temperaturach nie dłużej niż 42 dni lub zamrożone przez okres do 10 lat.
• Płytki krwi można przechowywać w temperaturze pokojowej przez okres do 5 dni.
• Świeże osocze można zamrozić i przechowywać nie dłużej niż przez rok.
• Krioprecypitat AHF powstały ze świeżo mrożonego osocza można przechowywać nie dłużej niż przez rok.
• Granulocyty (krwinki białe) należy przetoczyć w ciągu 24 godzin od pobrania.
  

Oznaczanie grupy krwi

Oznaczanie grupy krwi polega na jej badaniu w celu stwierdzenia obecności lub braku pewnych antygenów na krwinkach czerwonych. Rutynowo oznacza się grupę krwi układu ABO. Organizm człowieka wytwarza przeciwciała przeciwko antygenom z układu ABO, których sam nie posiada i dlatego przetaczać można tylko krew ściśle określonej grupy. Drugim ważnym antygenem jest antygen D z układu Rh. Jego obecność na krwinkach czerwonych oznaczana jest jako Rh+ (dodatni), a jego brak jako Rh- (ujemny).

Według IHiT, procentowy rozkład grup krwi w populacji polskiej przedstawia się następująco:

• Grupa A 40% (w tym A Rh minus 6%)
• Grupa O 33% (w tym O Rh minus 5%)
• Grupa B 9% (w tym B Rh minus 3%)
• Grupa AB 8% (w tym AB Rh minus 1%)

Grupę krwi oraz Rh oznacza się w centrum krwiodawstwa i krwiolecznictwa we wszystkich jednostkach oddanej krwi, a pacjentów pod tym kątem bada się w laboratorium przyszpitalnym.
W celu oznaczenia grupy krwi układu ABO bada się:

1. krwinki czerwone w celu wykrywania antygenów; do krwinek pacjenta dodaje się odczynniki testowe zawierające swoiste przeciwciała reagujące z antygenami A lub B na krwinkach; zlepianie się krwinek pod wpływem przeciwciał anty-A i/lub anty-B oznacza, że na krwinkach znajdują się odpowiednie antygeny.
   
2. surowicę pacjenta w celu wykrywania przeciwciał regularnych anty-A i/lub anty-B; do surowicy pacjenta dodaje się znane krwinki grupy A i B. Zlepianie się krwinek testowych pod wpływem surowicy pacjenta oznacza, że są w niej obecne przeciwciała przeciw antygenom A i/lub B.

Osoba grupy A posiada na krwinkach antygen A, a w surowicy przeciwciała anty-B. U osoby grupy B obecny jest antygen B, a w surowicy przeciwciała anty-A. U osoby grupy O nie ma antygenów A i B na krwinkach, natomiast w surowicy obecne są przeciwciała anty-A i anty-B. Osoba grupy AB posiada na krwinkach antygeny A i B, ale surowicy nie ma przeciwciał ani anty-A ani anty-B.

Podobnie w przypadku oznaczania czynnika Rh, kroplę krwinek czerwonych miesza się z odczynnikiem zawierającym swoiste przeciwciała przeciwko antygenowi D z układu Rh. Aglutynacja oznacza obecność czynnika Rh, a jeżeli nie zajdzie żadna reakcja, czynnik Rh nie występuje. Oznaczenie to jest szczególnie ważne podczas ciąży, z uwagi na ryzyko braku zgodności krwi pomiędzy matką a dzieckiem. Jeżeli matka nie posiada czynnika Rh, a ojciec tak, organizm matki może wytworzyć przeciwciała przeciwko antygenowi D, które mogą niszczyć czerwone krwinki płodu w kolejnych ciążach. Aby temu zapobiec kobiecie Rh-, która urodzi dziecko Rh+ podaje się immunoglobulinę anty-D.

Badania wykonywane przed przetoczeniem krwi

Przed przetoczeniem krwi wykonuje się szereg badań, które mają sprawdzić, czy wybrana jednostka krwi może być bezpiecznie przetoczona danemu pacjentowi. Do tych badań należy sprawdzenie grupy ABO oraz czynnika Rh u dawcy i biorcy (patrz powyżej), badanie przeglądowe na obecność alloprzeciwciał odpornościowych u biorcy (przeciwciał nieregularnych przeciwko antygenom krwinek czerwonych, mogących spowodować odczyn poprzetoczeniowy) oraz próba zgodności (zwana dawniej próbą krzyżową).

Istnieje również wiele innych antygenów poza A, B i RhD, jednak rutynowo nie oznacza się ich obecności u dawcy ani u biorcy. Jednak w wyniku poprzedniego przetoczenia krwi lub przebytej ciąży w organizmie mogą powstać alloprzeciwciała odpornościowe przeciw jednemu lub kilku innym antygenom. Dlatego właśnie wykonuje się badanie przeglądowe na obecność takich przeciwciał, aby można było dobrać do przetoczenia krew dawcy, która nie zawiera tych antygenów, które spowodowały immunizację. W przeciwnym przypadku może dojść do reakcji poprzetoczeniowej. Do wykrywania przeciwciał odpornościowych w surowicy biorcy stosuje się pośredni test antyglobulinowy.

Próbę zgodności wykonuje się w celu ustalenia, czy w organizmie pacjenta występują przeciwciała wchodzące w reakcję z krwinkami czerwonymi dawcy. W przypadku zachodzenia reakcji personel laboratorium wykonuje dalsze badania w celu sprawdzenia, z którym antygenem reagują wykryte przeciwciała i znalezienia jednostek koncentratu krwinek czerwonych, które nie posiadają tego antygenu. Następnie jednostka taka zostaje zbadana w celu potwierdzenia, czy można ją bezpiecznie przetoczyć biorcy.

Najlepiej przetaczać krew zgodną pod względem układu ABO i RhD, lecz w nagłych przypadkach można przetoczyć krwinki czerwone grupy 0. Dlatego też osoby z grupą krwi 0 (szczególnie 0 Rh-) określa się mianem „uniwersalnych dawców krwinek czerwonych”. Z kolei osobom z grupą krwi AB Rh+ można przetoczyć krwinki czerwone dowolnej grupy i dlatego określa się je mianem „uniwersalnych biorców krwinek czerwonych”.
Osoba grupy AB nie posiada w osoczu przeciwciał anty-A i anty-B jest więc „uniwersalnym dawcą osocza”, podczas gdy osoba grupy O jest „uniwersalnym biorcą osocza”.

Czy z przetaczaniem krwi wiąże się ryzyko?

Oddawanie krwi jest bezpieczne. Odbywa się ono za pomocą jednorazowej, sterylnej igły, dzięki czemu podczas oddawania krwi nie ma możliwości zakażenia dawcy wirusami takimi jak HIV lub wirus zapalenia wątroby.

Oprócz tego przed oddaniem krwi dawcy są poddawani badaniom, aby sprawdzić, czy oddanie krwi nie spowoduje pogorszenia ich stanu zdrowia. Dawca może odczuwać niewielki dyskomfort w postaci pieczenia podczas wkłuwania igły, dolegliwości żołądkowych, zawrotów głowy i czasami niewielkiego zasinienia w miejscu wkłucia. W bardzo żadnych przypadkach może dojść do omdlenia, skurczy mięśni lub uszkodzenia nerwów.

Istnieje pewne ryzyko związane z przetoczeniem krwi biorcy. Niektórzy obawiają się chorób zakaźnych, jednak oddawana krew jest poddawana dokładnym badaniom w tym kierunku. Ryzyko zakażenia podczas przetoczenia krwi jest bardzo niewielkie (w USA około 1 na 600 000 przetaczanych jednostek w przypadku zapalenia wątroby typu B i około 1 na 2 miliony jednostek w przypadku HIV i zapalenia wątroby typu C). Większym ryzykiem jest niezgodność grupy krwi i reakcje poprzetoczeniowe.

Niezgodność grupy krwi występuje, kiedy w organizmie biorcy obecne są przeciwciała przeciwko antygenom na krwinkach czerwonych dawcy (na przykład pacjentowi z grupą krwi 0 zostaną przetoczone krwinki czerwone grupy A). U biorcy wystąpić może niebezpieczna reakcja immunologiczna przeciwko obcym krwinkom, która może nawet stanowić zagrożenie życia. Wszystkie badania wykonywane przed przetoczeniem mają na celu zapobieżenie przetoczeniu niezgodnej grupowo krwi.

Oprócz niezgodności grupy krwi, występują inne niezgodności mogące powodować reakcje poprzetoczeniowe. Antygeny występują na innych składnikach krwi, takich jak krwinki białe, płytki krwi i białka osocza. Układ odpornościowy może atakować i niszczyć przetoczone krwinki, co może skutkować poważnymi reakcjami niepożądanymi dla biorcy.

W wyniku przetoczenia może dochodzić do różnego rodzaju reakcji, takich jak alergia lub gorączka. Leczenie zależy od rodzaju reakcji oraz występujących objawów (na przykład w celu zmniejszenia wysypki alergicznej i świądu można podać leki antyhistaminowe, a w celu obniżenia gorączki acetaminofen). Wiele reakcji poprzetoczeniowych pozostaje niezauważonych i przez to nie trafia do statystyk. Odnotowane reakcje występują w przypadku 1 na 1000 jednostek lub 1 na 400 pacjentów. Większość powikłań nie ma charakteru zakaźnego, zazwyczaj dotyczą one przetoczenia zbyt dużej objętości koncentratu krwinek czerwonych w krótkim czasie, reakcji alergicznych lub gorączkowych albo ostrego poprzetoczeniowego uszkodzenia płuc (TRALI), czyli poważnej, lecz rzadko występującej reakcji, kiedy u pacjenta dochodzi do problemów z oddychaniem i wysokiej gorączki.

Krew pełna (KP)

Krew pełna zawiera krwinki czerwone rozprowadzające tlen do tkanek, krwinki białe zwalczające drobnoustroje, płytki krwi odpowiedzialne za krzepliwość oraz osocze czyli składnik płynny. Krew pełną przetacza się w przypadku ubytku dużej objętości krwi krążącej w wyniku masywnych krwotoków. Przed przetoczeniem krwi pełnej należy wykonać próbę zgodności.

Koncentrat krwinek czerwonych (KKCz)

KKCz powstaje przez usunięcie większości osocza z worka, do którego pobrano krew. Krwinki czerwone rozprowadzają tlen do tkanek w organizmie. Przed przetoczeniem koncentratu krwinek czerwonych należy wykonać próbę zgodności.

Osocze świeżo mrożone (FFP)

Osocze zostaje wypreparowane z krwi pełnej lub pobierane jest metodą aferezy. Jeśli zostanie zamrożone w krótkim czasie (zwykle do 6 godzin od pobrania) do temperatury –30oC określane jest jako świeżo mrożone. Podaje się osocze, które nie zawiera przeciwciał regularnych przeciw krwinkom biorcy, najlepiej tej samej grupy ABO. FFP stanowi źródło białek osocza dla pacjentów z niedoborami lub zaburzeniami białek lub znacznym niedoborem czynników układu krzepnięcia. Świeżo mrożone osocze wykorzystuje się w następujących sytuacjach:

• u pacjentów przed operacją lub z krwawieniem, którzy wymagają uzupełnienia znacznej ilości czynników krzepnięcia w osoczu,
• u pacjentów po rozległych przetoczeniach, u których doszło do istotnych klinicznie zaburzeń krzepnięcia,
• u pacjentów leczonych warfaryną (środkiem przeciwkrzepliwym), u których doszło do krwotoku,
• przy przetoczeniu lub wymianie osocza u pacjentów z obniżoną liczbą płytek lub zaburzeniami czynności płytek (zakrzepowa plamica małopłytkowa),
• w leczeniu pacjentów z niedoborami czynników krzepnięcia, dla których nie są dostępne koncentraty,
• w leczeniu pacjentów z rzadkimi zaburzeniami w obrębie białek osocza.

Krioprecypitat AHF

Krioprecypitat AHF (czynnik antyhemofilowy) przygotowuje się poprzez powolne rozmrażanie jednostki FFP z ciągłym usuwaniem płynnej części osocza. W worku pozostaje kryształ lodu o objętości 20-30 ml, który zawiera większość czynnika VIII, czynnika von Willebranda (vWF), fibrynogenu i fibronektyny. Preparat natychmiast zamraża się ponownie. Składnik ten jest lekiem drugiego wyboru w leczeniu choroby von Willebranda i hemofilii A. Jest również stosowany w powstrzymywaniu krwawień związanych z niedoborem fibrynogenu oraz w leczeniu niedoboru czynnika XIII. Jego przetoczenie nie wymaga próby zgodności, jest odpowiedni dla wszystkich grup krwi.

Koncentrat krwinek płytkowych (KKP)

KKP to krwinki płytkowe wyizolowane z jednostki krwi pełnej i zawieszone w niewielkiej objętości pierwotnego osocza. Można je również pobierać metodą aferezy (tromboaferezy). Próby zgodności się nie wykonuje, chyba że preparat zawiera widoczna domieszkę erytrocytów. Płytki krwi są niezbędne dla prawidłowego procesu hemostazy. Ich przetoczenie zaleca się w leczeniu pacjentów z krwawieniami spowodowanymi krytycznie niską liczbą krążących płytek lub nieprawidłową czynnością płytek.

Pochodne osocza

Koncentrat czynnika krzepnięcia VIII

Preparaty czynnika VIII można otrzymać z ludzkiego osocza lub wytworzyć metodą rekombinacji. Rekombinowany czynnik VIII jest preparatem z wyboru w leczeniu hemofilii, z uwagi na to, że jego podawanie nie niesie ze sobą ryzyka przeniesienia chorob zakaźnych. Koncentrat czynnika VIII pochodzenia ludzkiego (czynnik antyhemofilowy, AHF) powstaje w wyniku frakcjonowania zlewek osocza ludzkiego zamrożonego wkrótce po donacji. Koncentrat czynnika VIII jest wykorzystywany w leczeniu lub zapobieganiu epizodów krwotocznych u pacjentów z hemofilią typu A, z umiarkowanym lub znacznym wrodzonym niedoborem tego czynnika.

Koncentraty czynnika krzepnięcia IX

• Dostępny jest czynnik rekombinowany oraz koncentrat uzyskiwany z osocza.
• Rekombinowany czynnik IX jest preparatem z wyboru w leczeniu pacjentów z nowo rozpoznaną hemofilią typu B.
• Koncentraty czynnika IX wykorzystuje się w leczeniu pacjentów z niedoborem tego czynnika, zwanym powszechnie hemofilią typu B.

Frakcja albuminy i białek osocza

• Albuminę uzyskuje się z osocza dawcy pochodzącego z oddanej krwi pełnej lub na drodze plazmaferezy (aferezy osocza). Składa się ona w 96% z albuminy, 4% globuliny i innych białek i powstaje w procesie frakcjonowania na zimno. Produkty te nie przenoszą chorób wirusowych.  
• Frakcja białek osocza (PPF) jest produktem zbliżonym. Zawiera 83% albuminy i 17% globulin.
• Albuminę stosuje się u pacjentów, których całkowita objętość krwi jest niebezpiecznie niska (hipowolemia) oraz w przypadku niskiego stężenia białka całkowitego we krwi (hipoproteinemia). Wskazanie dla PPF są takie same.  

Immunoglobuliny

Są to preparaty z przeciwciał chroniących przed pewnymi chorobami, uzyskiwane ze zlewek osocza ludzkiego.

• Preparaty gammaglobulin to specjalne globuliny o wysokim mianie przeciwciał przeciwko czynnikom zakaźnym lub toksynom. Są dostępne w formie zastrzyków domięśniowych. Preparaty w tej formie podaje się przede wszystkim w celach ochronnych lub zapobiegawczo.
• Dożylne preparaty z gammaglobulin pozwalają na osiągnięcie najwyższego poziomu IgG bezpośrednio po podaniu.
• Preparaty z immunoglobulin można stosować jako bierną profilaktykę u osób podatnych, narażonych na wybrane choroby oraz w terapii zastępczej w pierwotnych niedoborach immunologicznych.

Syntetyczne środki zwiększające objętość krwi

Syntetyczne środki zwiększające objętość krwi to roztwory wytwarzane sztucznie, które nie są pochodną krwi ludzkiej. Jeżeli nie zachodzi konieczność przetoczenia masy erytrocytarnej, na przykład w przypadku zdolności rozprowadzania tlenu przez krwinki czerwone, lecz objętość krwi jest zbyt mała, można podać taki preparat dożylnie.

• Roztwory takie jak sól fizjologiczna czy płyn Ringera z mleczanami. Sól fizjologiczna zawiera jedynie jony sodu i chlorku, a płyn Ringera również potas, wapń i mleczan. Roztwory te zwiększają objętość osocza na krótko, ponieważ szybko uciekają z przestrzeni naczyniowej do tkanek przez ścianę naczyń włosowatych oraz są wydalane przez nerki.
• Roztwory wykorzystywane do zwiększenia objętości krwi to między innymi Dextran i skrobia hydroksyetylowa (HES). Obydwa te preparaty znajdują zastosowanie we wstrząsie krwotocznym (wstrząs wywołany utratą znacznej objętości krwi krążącej) oraz leczeniu oparzeń.

Przetwarzanie krwi

Produkty krwiopochodne ubogie w krwinki białe

Uzyskuje się je poprzez usunięcie wszystkich lub większości białych krwinek (leukocytów) z preparatu. Zastosowanie ubogoleukocytarnych produktów krwiopochodnych (koncentraty krwinek czerwonych, płytek krwi) jest wskazane u pacjentów z powtarzającymi się poprzetoczeniowymi reakcjami gorączkowymi. Usuwanie leukocytów zmniejsza także ryzyko powstawania przeciwciał przeciwko HLA (ludzkim antygenom leukocytarnym, markerom obecnym na krwinkach białych). Zmniejsza również ryzyko zakażenia cytomegalowirusem.

Preparaty napromieniowane

Są to składniki krwi naświetlone promieniami gamma lub X. Proces ten zapobiega chorobie przeszczep przeciwko gospodarzowi związanej z przetoczeniem krwi (TA-GVHD), w której żywe limfocyty dawcy atakują komórki biorcy. Naświetlanie zabija limfocyty dawcy i zapobiega powikłaniom będącym wynikiem TA-GVHD. Preparaty te stosuje się u pacjentów z upośledzonym układem odpornościowym oraz u noworodków z niską masą urodzeniową.

Linki do stron w języku polskim:

IHiT: Strona dla krwiodawców i zainteresowanych krwiodawstwem

IHiT: Informacje o Regionalnych Centrach Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

Linki do stron obcojęzycznych

AABB: Facts About Blood

Medline Plus Medical Encyclopedia: Blood Typing

Medline Plus Medical Encyclopedia: Transfusion Reaction

Medline Plus Medical Encyclopedia: ABO Incompatibility

Red Gold: The Epic Story of Blood, on PBS-TV

University of Maryland Medicine: Blood Donations/Blood Banking

ORTHO-W.I.R.E.: Blood Bank Education for Blood Banking Professionals

Źródła opracowania

UWAGA: Artykuł powstał w oparciu o cytowane badania oraz doświadczenie Komitetu RedakcyjnegoLab Tests Online. Artykuł podlega aktualizacjom przez Komitet Redakcyjny. Nowe źródła cytowane w kolejnych opracowaniach są dodawane do listy i wyróżnione graficznie.

Źródła wykorzystane do opracowania niniejszego artykułu

AABB Technical Manual. 16th edition. John D. Roback, MD, PhD, Bethesda, AABB: 2008.

National Blood Collection and Utilization Survey. Materiał dostępny online  http://www.aabb.org/programs/biovigilance/nbcus/Pages/default.aspx przez http://www.aabb.org. Data odtworzenia maj 2010.

Źródła wykorzystane w poprzednich opracowaniach

Kay R. Gregory, MS MT(ASCP)SBB.

U.S. Food and Drug Administration. 13 Dec 2006. FDA approves first test to screen blood donors for Chagas' disease (informacja prasowa FDA). Rockville, Md. Materiał dostępny online  http://www.fda.gov/bbs/topics/NEWS/2006/NEW01524.html przez http://www.fda.gov. Data odtworzenia luty 2007.

AABB. Blood Donation Frequently Asked Questions (Informacje Online, data odtworzenia luty 2007). Materiał dostępny online http://www.aabb.org/Content/Donate_Blood/Blood_Donation_FAQs/donatefaqs.htm through http://www.aabb.org.

American Cancer Society. Possible Risks of Blood Product Transfusions, Transfusion related acute lung injury. (Informacje Online, data odtworzenia luty 2007). Materiał dostępny onlinehttp://www.cancer.org.

American Cancer Society. Alternatives to Blood Transfusion, Volume Expanders (Informacje Online, data odtworzenia marzed 2007). Materiał dostępny onlinehttp://www.cancer.org.

AABB Technical Manual. 15th ed. Brecher M, ed. Bethesda, AABB: 2005.

Henry's Clinical Diagnosis and Management by Laboratory Methods. 21st ed. McPherson R, Pincus M, eds. Philadelphia, Saunders, Elsevier: 2007.